راهنمای جامع رژیم کتوژنیک: آخرین یافته‌های علمی چه می‌گویند؟

رژیم‌های کتوژنیک گروهی از رژیم‌های پرچرب با کربوهیدرات بسیار کم و مقادیر کافی از پروتئین هستند. نام کتوژنیک به افزایش تولید اجسام کتونی در نتیجه‌ی این رژیم غذایی خاص اشاره دارد. بسیاری از مطالعات علمی نشان می‌دهد که این نوع رژیم غذایی می‌تواند به کاهش وزن و بهبود سلامت شما در برابر دیابت، سرطان، صرع و بیماری آلزایمر کمک کند.

رژیم کتوژنیک چیست؟

رژیم کتوژنیک یک رژیم غذایی بسیار کم کربوهیدرات و پرچرب است که سبک فستینگ (Fasting) یا روزه‌داری را تقلید می‌کند. تحت شرایط کاهش کربوهیدرات و افزایش مصرف چربی، چربی ها در کبد به اجسام کتون تبدیل می شوند. اجسام کتونی ترکیباتی هستند که در طی متابولیسم چربی‌ها تشکیل شده و معمولاً از طریق ادرار دفع می‌شوند.

در نتیجه افزایش تولید اجسام کتونی، یک حالت کتوز در بدن رخ می‌دهد که این وضعیت هدف رژیم کتوژنیک است. در حالت کتوز، اجسام کتون به جای منبع انرژی معمول (گلوکز) به عنوان منبع اصلی انرژی توسط مغز و سایر اندام ها استفاده می‌شود.

منشأ رژیم کتوژنیک چیست و چه ارتباطی با روزه‌داری یا فستینگ دارد؟

از دوران کتاب مقدس، اعتقاد بر این بود که دوره‌های طولانی روزه‌داری به بهبودی افراد مبتلا به صرع کمک می‌کند. در اوایل دهه ۱۹۲۰، دکتر راسل وایلد پیشنهاد کرد که رژیم غذایی پرچرب و کم کربوهیدرات می تواند تغییرات بیوشیمیایی (کتوز، اسیدوز و کم آبی) را که در طول روزه داری رخ می‌دهد، تقلید کند. در نتیجه، این رژیم غذایی برای درمان صرع ابداع شد و مورد استفاده قرار گرفت.

با این وجود، استفاده از این نوع رژیم غذایی با معرفی داروهای ضد تشنج در دهه ۱۹۳۰ کاهش یافت. در سال ۱۹۹۴، با تأسیس بنیاد چارلی و با وجود تلاش‌های خانواده جیم آبراهام در جهت آموزش مردم برای درمان صرع از طریق رژیم کتوژنیک، محبوبیت آن افزایش یافت.

از آن زمان تاکنون، این رژیم غذایی به صورت عمومی توسط پزشکان پذیرفته شده است و اکنون در حدود ۴۰ کشور در سراسر جهان از رژیم کتوژنیک برای درمان صرع کودکان استفاده می‌شود. همچنین مطالعات علمی فراوانی درباره رژیم کتوژنیک منتشر شده است.

رژیم کتوژنیک کلاسیک (پروتکل جان هاپکینز)

در مرکز صرع کودکان جانز هاپکینز معمولاً فرم استاندارد یا کلاسیک این رژیم در نظر گرفته شده است. پروتکل معمول آن برای کودکان در سنین ۳ تا ۱۲ سال، نسبت ۴ قسمت چربی به ۱ قسمت پروتئین و کربوهیدرات را در کنار هم فراهم می‌کند. شیرخواران معمولاً با نسبت ۳:۱ شروع می شوند. بیماران خاص ممکن است به نسبت‌هایی از ۲.۵:۱ تا ۵:۱ نیاز داشته باشند.

انواع مختلف رژیم‌های کتوژنیک

در طول زمان، تغییرات محدودکننده کمتری در رژیم کتوژنیک ایجاد شده است، از جمله:

• رژیم اصلاح شده اتکینز (MAD)

• درمان با شاخص گلیسمی پایین (LGIT)

• رژیم غذایی روغنی با زنجیره متوسط تری گلیسیرید (MCT)

نوع رژیم غذایی توسط متخصص تغذیه بر اساس نیازهای رژیم غذایی، ترجیحات، سابقه پزشکی و سن هر بیمار انتخاب می شود.

ترکیب تقریبی درشت‌مغذی‌های رژیم‌های درمانی کتوژنیک

رژیم اصلاح شده اتکینز (MAD)

• ۳۰٪ پروتئین

• ۵٪ کربوهیدرات

• ۶۵٪ چربی

رژیم کتوژنیک کلاسیک (نسبت ۴:۱)

• ۶٪ پروتئین

• ۴٪ کربوهیدرات

• ۹۰٪ چربی

رژیم غذایی کتوژنیک اصلاح شده (نسبت ۳:۱ به ۱:۱)

• ۱۲٪ پروتئین

• ۶٪ کربوهیدرات

• ۸۲٪ چربی

درمان با شاخص گلیسمی پایین (LGIT)

• ۳۰٪ پروتئین

• ۱۰٪ کربوهیدرات

• ۶۰٪ چربی

رژیم غذایی روغنی با زنجیره متوسط تری گلیسیرید (MCT)

• ۱۰٪ پروتئین

• ۱۷٪ کربوهیدرات

• ۷۳٪ چربی

مقایسه رژیم کتوژنیک با رژیم کم‌چربی

رژیم کتوژنیک به عنوان روشی مؤثر برای کاهش وزن شناخته شده است. بسیاری از تحقیقات علمی ثابت می‌کنند که رژیم کم‌کربوهیدرات (چربی و پروتئین بیشتر)، می‌تواند برای پیشگیری و درمان چاقی از رژیم‌های کم‌چرب و کم‌کالری مؤثرتر باشد. یک بررسی از ۱۳ مطالعه نشان داد که پیروی از یک رژیم غذایی کتوژنیک برای کاهش وزن طولانی مدت کمی مؤثرتر از رژیم‌های کم‌چربی است، به گونه‌ای که افرادی که از رژیم کتو پیروی کردند به طور میانگین ۰.۹ کیلوگرم بیشتر از افرادی با رژیم غذایی کم‌چربی، وزن کم کرده بودند. 

محققان درنتیجه‌ی بررسی ۲۳ مطالعه، در خصوص مقایسه رژیم کم‌کربوهیدرات با رژیم کم‌چربی، دست یافتند:

• رژیم های کم‌کربوهیدرات می‌توانند ۲ تا ۳ برابر بیشتر از رژیم‌های کم‌چرب منجر به کاهش وزن شوند.

• هموگلوبین A1c، به عنوان معیاری برای مدیریت طولانی‌مدت قند خون، در گروه کم‌کربوهیدرات ۱.۵ درصد کاهش یافت در حالی که در گروه دیگر ۰.۵ درصد کمتر شد.

• کلسترول HDL (کلسترول خوب) در گروه کم‌کربوهیدرات ۵.۶ میلی‌گرم در دسی‌لیتر افزایش یافت.

• مصرف داروهای ضددیابت در گروه کم‌کربوهیدرات ۹۵.۲ درصد کاهش یافت یا به طور کلی حذف شدند (در مقایسه با ۶۲ درصد در گروه دیگر).

• سطح تری‌گلیسیرید سرم در گروه رژیم کم‌کربوهیدرات ۳۸ میلی‌گرم در دسی‌لیتر در مقایسه با ۷ میلی‌گرم در دسی‌لیتر در گروه کم‌چربی کاهش یافت.

• حساسیت به انسولین در رژیم غذایی کم‌کربوهیدرات بهبود یافت اما در رژیم غذایی کم‌چربی کمی بدتر شد.

• سطح گلوکز خون ناشتا در گروه کم‌کربوهیدرات ۲۶ میلی‌گرم در دسی‌لیتر کاهش یافت اما در گروه رژیم کم‌چربی تنها ۵ میلی‌گرم در دسی‌لیتر کاهش یافت.

• سطح انسولین در گروه کم‌کربوهیدرات ۲۷ درصد کاهش یافت اما در گروه رژیم کم‌چربی مقداری افزایش یافت.

• نسبت دور کمر به باسن که نشانگر چربی شکمی است، در گروه کم‌کربوهیدرات اندکی بهبود یافت اما در گروه کم‌چرب تغییری حاصل نشد.

• اندازه ذرات LDL به میزان ۴.۸ نانومتر افزایش یافت و درصد ذرات کوچک و متراکم LDL در گروه کم‌کربوهیدرات ۶.۱ درصد کاهش یافت. در گروه کم چرب تفاوت معنی‌داری وجود نداشت.

• آپولیپوپروتئین B در رژیم غذایی کم‌کربوهیدرات به میزان ۱۱ امتیاز کاهش یافت اما در رژیم غذایی کم‌چربی تنها ۲ امتیاز کمتر شد.
  

مزایای رژیم کتوژنیک برای سلامتی

اگرچه این رژیم در ابتدا برای درمان صرع استفاده می‌شد، اما در طول زمان در بسیاری از بیماری‌های دیگر نیز مورد مطالعه قرار گرفته است، از جمله: سرطان، بیماری آلزایمر، بیماری پارکینسون، کاهش وزن، آسیب مغزی تروماتیک، اختلالات میتوکندری، اوتیسم، دیابت، میگرن، اختلال دوقطبی، مولتیپل اسکلروزیس و اسکلروز جانبی آمیوتروفیک.

استفاده از رژیم های غذایی کتوژنیک در درمان سرطان، به ویژه در کند کردن رشد تومورهای مغزی، امیدوارکننده بوده است اما نیاز به تحقیقات بیشتری دارد.

تاکنون مطالعات متعددی در خصوص تاثیرات رژیم کتوژنیک بر بیماری‌های مختلف انجام شده است. از جمله:

• صرع: رژیم کتوژنیک می تواند باعث کاهش قابل توجه تشنج در کودکان صرعی شود.

• بیماری‌های قلبی: بهبود سطح چربی بدن، سطح کلسترول HDL (کلسترول خوب)، فشار خون و قند خون از تاثیرات رژیم کتوژنیک است.

• بیماری آلزایمر: رژیم کتو ممکن است به کاهش علائم بیماری آلزایمر و کند کردن پیشرفت آن کمک کند.

• بیماری پارکینسون: مطالعات نشان دادند که رژیم غذایی کتوژنیک به بهبود علائم بیماری پارکینسون کمک می کند، گرچه تحقیقات بیشتری در این زمینه مورد نیاز است.

• سندرم تخمدان پلی کیستیک: رژیم کتوژنیک با کمک به کاهش سطح انسولین، می‌تواند نقش کلیدی در سندرم تخمدان پلی کیستیک داشته باشد.

رژیم‌های کتوژنیک برای دیابت و پیش دیابت

رژیم کتوژنیک با کاهش چربی اضافی، تاثیرات مثبتی در ارتباط با دیابت نوع ۲، پیش دیابت و سندرم متابولیک دارد. محققان با انجام مطالعه‌ای بر روی ۳۴۹ فرد مبتلا به دیابت نوع ۲ نشان دادند با پیروی از رژیم کتوژنیک در یک دوره ۲ ساله به طور متوسط ۱۱.۹ کیلوگرم کاهش وزن حاصل شده است.

در یک مطالعه نیز تاثیر رژیم کتوژنیک بر مدیریت طولانی مدت قند خون مورد بررسی قرار گرفت. در این تحقیق که بر روی زنان مبتلا به دیابت نوع ۲ انجام شد، نشان داده شد که پیروی از یک رژیم غذایی کتوژنیک به مدت ۹۰روز به طور قابل توجهی باعث کاهش سطح هموگلوبین A1c می شود.

مصرف چه غذاهایی در رژیم کتوژنیک ممنوع است؟

به طور کلی، مصرف هر غذایی که حاوی مقادیر بالای کربوهیدرات باشد، مانند غلات، قندها، حبوبات، برنج، سیب زمینی، آب‌نبات، آب‌میوه و حتی بیشتر میوه‌ها ممنوع است.

لیستی از غذاهایی که مصرف آن‌ها در رژیم کتوژنیک ممنوع است یا باید کاهش یابد:

• غذاهای حاوی شکر: نوشابه، آب‌میوه، اسموتی، کیک، بستنی، آب‌نبات و غیره.

• غلات: محصولات مبتنی بر گندم، برنج، ماکارونی، غلات و غیره.

• میوه: همه میوه‌ها، به جز بخش‌های کوچکی از انواع توت‌ها مانند توت‌فرنگی.

• حبوبات: نخود، لوبیا، عدس، نخود و غیره.

• سبزیجات ریشه‌ای: سیب زمینی، سیب زمینی شیرین، هویج و غیره.

• محصولات کم چرب یا رژیمی: سس مایونز کم چرب، سس سالاد و چاشنی‌ها.

• برخی از چاشنی‌ها یا سس‌ها: سس باربیکیو، سس کچاپ و غیره.

• چربی های ناسالم: روغن های گیاهی فرآوری شده، سس مایونز و غیره.

• نوشیدنی‌های الکلی

مصرف چه غذاهایی در رژیم کتوژنیک مجاز است؟

مصرف غذاهایی مانند گوشت، ماهی، تخم مرغ، کره، آجیل، روغن‌های سالم، آووکادو و سبزیجات کم کربوهیدرات در رژیم کتوژنیک مجاز است.

در اینجا لیستی از مواد غذایی مجاز را در رژیم کتو مشاهده می‌کنید:

• گوشت: گوشت قرمز، استیک، ژامبون، سوسیس، بیکن، مرغ و بوقلمون.

• ماهی‌های چرب: سالمون، قزل آلا و ماهی تن.

• تخم مرغ

• خامه و کره: خامه غلیظ و کره 

• پنیر:  مانند پنیر چدار، پنیر بز، پنیر خامه‌ای و موزارلا.

• آجیل و انواع دانه‌ها: بادام، گردو، دانه کتان، تخم کدو تنبل، دانه چیا و غیره.

• روغن‌های سالم: روغن زیتون فوق بکر و روغن آووکادو.

• آووکادو

• سبزیجات کم‌کربوهیدرات: سبزیجات سبز، گوجه فرنگی، پیاز، فلفل و غیره.

• چاشنی‌ها: نمک، فلفل، ادویه‌جات و ترشی‌جات.

مکمل های غذایی مورد استفاده در رژیم غذایی کتوژنیک

بسیاری از عوارض جانبی بالقوه رژیم کتو را می توان با شروع رژیم غذایی مناسب، انجام برخی آزمایشات (در صورت نیاز) و مکمل های غذایی پیشگیری کرد.

مکمل‌های توصیه شده (تحت نظر متخصص):

• مولتی ویتامین با مواد معدنی به خصوص سلنیوم

• کلسیم با ویتامین D

مکمل‌هایی بر اساس نیازهای خاص بیمار (تحت نظر متخصص):

• ویتامین D

• سیترات‌های خوراکی

• ضد یبوست یا ملین‌ها (میرالاکس، روغن معدنی، شیاف گلیسیرین)

• سلنیوم، منیزیم، روی، فسفر، آهن، مس

• کارنیتین

• پروبیوتیک

• ایکوزاپنتانوئیک اسید/دوکوزاهگزانوئیک اسید

• روغن تری گلیسیرید با زنجیره متوسط

• نمک خوراکی

• آنزیم های گوارشی

میان‌وعده‌های سالم در رژیم کتوژنیک

در اینجا لیستی از میان‌وعده‌های قابل استفاده در رژیم کتوژنیک آورده شده است:

• گوشت یا ماهی چرب

• پنیر

• آجیل یا دانه‌های خوراکی

• زیتون

• تخم مرغ آب پز

• شکلات تلخ ۹۰ درصد

• ماست یونانی پرچرب

• توت فرنگی

• کرفس